www.nfa.pl/

:: Awans naukowy w Europie i USA
Artykuł dodany przez: nfa (2007-03-16 09:19:48)

Artur Górski

Awans naukowy w Europie i USA


W Polsce toczy się dyskusja, wciąż jeszcze nieśmiało, o potrzebie reform w nauce polskiej. Szczególnie dużo emocji wzbudza kwestia nadawania stopni naukowych i powoływania na stanowiska profesorów uniwersyteckich. Wielu starszym profesorom, przyzwyczajonym do obecnych procedur awansu naukowego i zawodowego, wydaje się, że zmiany nie są potrzebne, gdyż obecny system jest nie tylko bardzo dobry, ale także jedyny możliwy. Tymczasem w innych krajach Europy i świata praktykowane są bardzo różne od polskich ścieżki tego awansu i nie wydaje się, by nauka tamtych krajów szczególnie na tym cierpiała.
Przede wszystkim jednak należy pamiętać, że wciąż w Unii Europejskiej nie wypracowano jednolitych wzorców w zakresie trybu nadawania stopni naukowych i powoływania na stanowiska profesorów. Każdy kraj ma swoją tradycję w tym zakresie i w każdym ewolucja systemu szła własną ścieżką. Jednak nie tylko każdy kraj ma własne, inne rozwiązania (choć siłą rzeczy, ze względu na wymianę doświadczeń i wspólne tradycje, w wielu krajach są one podobne lub zbliżone), ale procedury mogą się różnić także w ramach jednego kraju. Na przykład istnieją istotne różnice w uregulowaniach prawnych występujących w poszczególnych stanach USA, w krajach związkowych Niemiec lub w częściach flamandzkiej i frankońskiej w Belgii. Te różnice dotyczą także statusu poszczególnych uczelni. Największą autonomię posiadają uniwersytety w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. W krajach tych każdy uniwersytet jest wolny od decyzji administracyjnych władz centralnych i decyduje całkowicie samodzielnie o przyznawaniu stopni naukowych oraz innych kwalifikacji.
Różnice dotyczą przede wszystkim stopnia scentralizowania i sformalizowania systemu, procedur nadawania stopni i tytułów naukowych, a także kwestii oceny jakości dorobku naukowego, która stanowi główną podstawę awansu pracowników akademickich. Różnice te, co jeszcze raz muszę podkreślić, dotyczą nie tylko poszczególnych krajów, ale także samych uczelni, cieszących się także w tym zakresie dużą autonomią. Jednak obok różnić widać także elementy podobne. Należy do nich np. obowiązujący powszechnie stopień naukowy doktora, a także zasada konkursu przy ubieganiu się o objęcie stanowiska profesora.
Poniżej opisuję kategorie stanowisk, a także warunki awansu naukowego i zawodowego w kilku wybranych krajach.

Francja

Francja jest krajem, w którym etatowi pracownicy dydaktyczni uczelni francuskich są najściślej związani z państwem. Dzielą się na dwie zasadnicze grupy – wykładowców i profesorów uniwersytetu, którzy funkcjonują w ramach dwóch odrębnych korporacji zawodowych związanych z francuską służbą cywilną. Natomiast nieetatowi pracownicy dydaktyczni są zatrudnieni w charakterze pracowników kontraktowych, albo jako nauczyciele akademiccy stowarzyszeni, albo jako nauczyciele akademiccy zaproszeni. Przyjęcie do grona urzędników państwowych mianowanych odbywa się w drodze konkursu otwartego, zorganizowanego przez uczelnie w celu obsadzenia jednego lub kilku stanowisk, w ramach jednej dyscypliny.
Rekrutacja w dyscyplinach takich jak prawo, ekonomia, nauki polityczne, czy zarządzanie odbywa się w drodze konkursu „agregation”. Jest to konkurs państwowy z egzaminem dla osób posiadających doktorat, a jego laureaci obejmują stanowiska profesorskie. Przewiduje się także możliwość awansu na stanowisko profesora dla osób pracujących ponad 10 lat na stanowisku wykładowcy i posiadających uprawnienia do kierowania badaniami naukowymi. Trzecia możliwość awansu to konkurs na stanowisko profesora rozpisany dla osób, które były tzw. stowarzyszonymi wykładowcami uniwersytetu lub legitymują się 10 letnią pracą zawodową w danej dziedzinie, lecz poza szkolnictwem wyższym.

Hiszpania

W Hiszpanii istnieją dwa typy pracowników: etatowych i nieetatowych. Pracownicy etatowi mają status prawny urzędników państwowych. Kategoria pracowników z tenure obejmuje trzy stanowiska profesorskie: A, B i C. Od profesora kat. C nie wymaga się ani wcześniejszego doświadczenia ani nawet doktoratu. Profesor kat. B musi posiadać doktorat i może pełnić każda funkcję na uczelni, poza funkcją rektora. Natomiast profesor kat. A cieszy się największym prestiżem. O tę kategorię mogą ubiegać się nauczyciele akademiccy, którzy na stanowisku kat. B przepracowali przynajmniej trzy lata. Rektorzy wyższych uczelni musza mieć kat. A.
Promocja nauczycieli akademickich jako urzędników państwowych odbywa się za pośrednictwem konkursu ogłaszanego przez władze uniwersytetu. Co 5 lat nauczyciel akademicki jest poddawany ocenie, szczególnie w obszarze jego działalności dydaktycznej i badawczej. Uzyskane oceny mają wpływ na wynik postępowań konkursowych organizowanych w celu podtrzymania zatrudnienia lub promocji.

Irlandia

W Irlandii na większości uniwersytetów spotykamy 5 kategorii stanowisk uniwersyteckich: profesora, profesora stowarzyszonego, starszego wykładowcę, wykładowcę i wykładowcę asystenta. Do zatrudnienia na stanowisku akademickim w obszarze trzech niższych kategorii wymagany jest podstawowy stopień akademicki ze specjalizacją oraz kwalifikacje podyplomowe. Choć oficjalnie stopień doktora nie jest wymagany przy zatrudnieniu w tych kategoriach, w praktyce większość pracowników akademickich posiada ten stopień. Natomiast od kandydatów na stanowiska profesora i profesora stowarzyszonego wymaga się kompetencji naukowych, dużego doświadczenia badawczego, doświadczenia dydaktycznego na poziomie uniwersyteckim oraz opublikowanych prac naukowych.
Rekrutacja pracowników akademickich odbywa się w drodze publicznego konkursu, o którym informacja jest ogłaszana w prasie. W przypadku ubiegania się o wyższe stanowisko wyselekcjonowani kandydaci wygłaszają referaty przed pracownikami wydziału, do którego kandydują. Zwycięskich kandydatów wybiera komitet promocyjny, który składa się z rektora, sekretarza uniwersytetu, dziekanów i wybranych pracowników.

Norwegia

W Norwegii zasadniczo występuje w szkolnictwie wyższym pięć stanowisk akademickich: profesora, profesora stowarzyszonego, starszego wykładowcy, wykładowcy i nauczyciela kolegium. Od profesora wymaga się dużych osiągnięć naukowych, krajowych i międzynarodowych. Tylko profesorowie stowarzyszeni mogą ubiegać się o stanowisko profesora. Aby uzyskać stanowisko profesora stowarzyszonego lub starszego wykładowcy należy posiadać doktorat lub wykazać się udokumentowaną pracą naukową o równoważnym charakterze. Od kandydata na te stanowiska wymaga się także ukończenia kursu w dziedzinie teorii i praktyki edukacyjnej lub doświadczenia w nauczaniu. Wykładowca i nauczyciel kolegium musi legitymować się stopniem master. W praktyce uniwersytety mają obecnie dwa stanowiska stałe: profesora i profesora stowarzyszonego. Niezbędnym warunkiem posiadania tenure jest posiadanie doktoratu.
Do 1987 r. profesorowie byli urzędnikami państwowymi, powoływanymi przez rząd. Obecnie kompetencje pracowników akademickich, powoływanych na stanowiska profesorskie, weryfikują odpowiednie komitety krajowe. Jednak główna odpowiedzialność za poziom szkolnictwa wyższego spoczywa na samych uczelniach. Żadne ciało centralne nie nadzoruje oceniania wewnętrznego. Dotyczy to również kryteriów oceny dorobku naukowego, stanowiącego podstawę do promocji pracowników i uzyskiwania stopni naukowych.

Portugalia

W Portugalii nauczyciele akademiccy dzielą się na następujące grupy stanowisk: profesor, profesor stowarzyszony, profesor pomocniczy (profesor asystent), asystent, młodszy asystent. Od kandydata na stanowisko profesora, oprócz doktoratu, który jest najwyższym stopniem naukowym w Portugalii, wymaga się dodatkowych kwalifikacji nazywanych „agregado” oraz 3 lat pracy na stanowisku profesora stowarzyszonego. Kwalifikacje „agregado” otrzymuje się w wyniku obrony dorobku naukowego oraz przygotowania specjalnego raportu. Powołanie odbywa się w wyniku publicznego konkursu lub przeniesienia z innej uczelni. Profesor stowarzyszony musi posiadać doktorat, 5 lat doświadczenia zawodowego na uczelni i poprzednio tytuł profesora asystenta. Powołanie odbywa się w drodze konkursu publicznego. Pierwsze zatrudnienie otrzymuje się na 5 lat. Po upływie tego okresu rada naukowa uczelni decyduje, czy profesor uzyska tenure. Na stanowisko profesora pomocniczego jest automatycznie promowany ten asystent, który obronił doktorat.

Włochy

We Włoszech spotykamy trzy stanowiska akademickie: profesor zwyczajny, profesor stowarzyszony i pracownik naukowy niższego szczebla. Kolejne stopnie osiąga się w drodze konkursów centralnych, organizowanych na poziomie państwowym, przy których bierze się pod uwagę wcześniejsze osiągnięcia i publikacje naukowe. Na stanowisko profesorskie wymagany jest doktorat. Aby zostać wykładowcą akademickim, nie trzeba wykazać się wiedzą z zakresu pedagogiki, natomiast wymagana jest wysoka wiedza z dziedziny, którą dana osoba będzie nauczała.
Co ciekawe, we Włoszech nawet osoba, która nie ma kwalifikacji akademickich, może być mianowana na stanowisko profesora zwyczajnego, jeżeli wykaże się wyjątkową wiedzą i kompetencjami w określonej dziedzinie. (Dotyczy to np. artystów, filozofów czy dziennikarzy.) Zatem cechą charakterystyczną systemu włoskiego jest jego otwartość na osoby, których droga zawodowa nie odbywa się w ramach tradycyjnego systemu uniwersyteckiego.

Wielka Brytania

W Wielkiej Brytanii wszystkie uniwersytety mają pełną swobodę w przyjmowaniu nazw stopni naukowych oraz w określaniu zasad, jakie do nich prowadzą. Najbardziej powszechne stopnie akademickie to: bachelor of arts i bachelor of science. Wyższe stopnie akademickie (podyplomowe) – master i doktor otrzymuje się po ukończeniu dodatkowych studiów lub po przeprowadzeniu indywidualnej pracy badawczej. Stopnie doktorskie są nadawane za obszerne opracowanie, nazywane pracą doktorską. Najważniejsze kryteria to: oryginalne badania i myśli, jasne ich przedstawienie oraz wkład do nauki. W niektórych przypadkach doktoraty mogą być przyznawane na podstawie licznych publikacji naukowych.
Na uniwersytetach najwyższe stanowiska to: profesor, reader i starszy (główny) wykładowca. Promocja na stanowisko profesora dotyczy osób, które poprzednio piastowały stanowisko reader’a lub starszego wykładowcy i oznacza uznanie wybitnych osiągnięć badawczych. Awans na stanowisko reader’a uzyskuje się za duże osiągnięcia badawcze, zaś na stanowisko starszego wykładowcy za pracę badawczą i dydaktyczną. Na każde stanowisko powołuje się w drodze konkursu. Najwyższe wymagania stawiają kandydatom „stare” uniwersytety.

Polska

W Polsce* kwestia habilitacji uregulowana jest w ustawie z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki. Stopniami naukowymi – stwierdza ustawa – są stopnie doktora i doktora habilitowanego określonej dziedziny nauki w zakresie danej dyscypliny naukowej. Do przewodu habilitacyjnego może być dopuszczona osoba, która posiada stopień doktora i uzyskała znaczny dorobek naukowy lub artystyczny, a ponadto przedstawiła rozprawę habilitacyjną. Szczegółowy tryb przeprowadzania czynności w przewodach doktorskich i habilitacyjnych reguluje rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 15 stycznia 2004 r. szczególnie dużo kontrowersji wywołuje par. 12a, który stwierdza, że rada jednostki organizacyjnej (rada wydziału w szkole wyższej lub rada naukowa w innej placówce naukowej) po wszczęciu przewodu habilitacyjnego i wyznaczeniu swoich recenzentów występuje do Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytułów o powołanie dwóch dodatkowych recenzentów w przewodzie habilitacyjnym. To właśnie recenzje recenzentów wskazanych przez Centralną Komisję są niejednokrotnie decydujące dla dalszej kariery naukowej osób ubiegających się o habilitację.
Zgodnie z ustawą z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyższym w Polsce mamy profesora nadzwyczajnego, zwyczajnego i tytularnego. Profesor nadzwyczajny jest stanowiskiem na uczelni, przewidzianym dla pracownika naukowego lub naukowo-dydaktycznego, który posiada stopień naukowy doktora habilitowanego lub tytuł naukowy profesora. Ustawodawca dopuszcza jednak zatrudnienie na stanowisku profesora nadzwyczajnego osoby, która posiada tylko stopień naukowy doktora oraz znaczne i twórcze osiągnięcia w pracy naukowej. Profesor zwyczajny jest stanowiskiem na uczelni przewidzianym dla pracownika naukowego lub naukowo-dydaktycznego, który posiada tytuł naukowy profesora. Stanowisko profesora zwyczajnego jest przyznawane za szczególne zasługi dla uczelni. Profesor zwyczajny jest wyższą rangą niż profesor nadzwyczajny. Profesor tytularny jest tytułem naukowym, nadawanym przez Prezydenta RP osobie, która uzyskała już stopień naukowy doktora habilitowanego, ma osiągnięcia naukowe lub artystyczne znacznie przekraczające wymagania stawiane w przewodzie habilitacyjnym oraz posiada poważne osiągnięcia dydaktyczne, w tym w kształceniu kadry naukowej. Wyjątkowo może być nadany osobie ze stopniem doktora, o wybitnych osiągnięciach naukowych lub artystycznych. Tytuł naukowy profesora, który potocznie określany jest jako tzw. profesor belwederski, cieszy się największym prestiżem wśród ludzi nauki.

Niemcy

Procedury awansu naukowego w Republice Federalnej Niemiec są bardzo zbliżone do polskich. Przewody doktorskie są w istotnym stopniu ekwiwalentne. Podobnie wyższe kwalifikacje w danej dziedzinie naukowej, zarówno w zakresie prowadzenia pracy naukowej jak i dydaktycznej, stwierdza się przez rozprawę habilitacyjną. Jednak w Niemczech, w przeciwieństwie do Polski, zakończona pomyślnie rozprawa habilitacyjna nie zawsze kończy się przyznaniem stopnia naukowego doktora habilitowanego. W poszczególnych landach stosuje się różne rozwiązania w tym względzie. W większości landów przyznaje się taki stopień, ale w niektórych nadawany jest tylko tytuł Privatdozent (związany z prawem do nauczania), lub też nie nadaje się żadnego stopnia ani tytułu.
Krajem związkowym, w którym obowiązują najbardziej charakterystyczne rozwiązania, jest Badenia-Wirtembergia. Dopuszczenie do habilitacji zakłada posiadanie doktoratu oraz przynajmniej kilkuletnią działalność naukowo-badawczą i dydaktyczną. Ubiegając się o habilitację należy wykazać następujące osiągnięcia:
1/ złożenia pracy habilitacyjnej lub publikacji naukowych, z których wynika przydatność kandydata do samodzielnej działalności naukowej (w szczególnych przypadkach za pracę habilitacyjną można uznać pracę doktorską),
2/ wygłoszenie wykładu naukowego z następującą po nim dyskusją w gremium akademickim,
3/ prowadzenie zajęć związanych z kierunkiem studiów w celu wykazania przydatności pedagogiczno-dydaktycznej.
Berlin jest przykładem takiego kraju związkowego, w którym nie nadaje się stopnia naukowego doktora habilitowanego. Obowiązująca tam ustawa o szkołach wyższych stwierdza, że po pozytywnym zakończeniu przewodu habilitacyjnego przyznaje się tzw. prawo do nauczania. Natomiast w Saksonii-Anhalt można uzyskać uprawnienie do używania tytułu Privatdozent, po przejściu procedur właściwych dla habilitacji.
Generalnie jednak w Niemczech nadawany jest stopień naukowy doktora habilitowanego. Średnio co siódmy doktor, w ciągu 6-8 lat uzyskuje habilitację, a po kilku następnych latach zostaje powołany na stanowisko profesorskie. Pod warunkiem jednak, że pomyślnie przejdzie egzamin.

Austria

W Austrii na napisanie doktoratu są przewidziane 4 lata. W ciągu kolejnych 6 lat pracownik naukowy ze stopniem naukowym doktora musi wykazać się „istotnym rozwojem poziomu swoich kwalifikacji”. Udokumentowaniem tego rozwoju jest habilitacja. Jednak w Austrii nie ma stopnia naukowego doktora habilitowanego. Austriacka habilitacja świadczy o szczególnych kwalifikacjach i umożliwia uzyskanie szczególnych uprawnień. Podstawowym efektem uzyskania habilitacji jest stałe zatrudnienie i tytuł profesora asystenta. Po uzyskaniu habilitacji można ubiegać się o stanowisko starszego wykładowcy, a po uzyskaniu mianowania przysługuje prawo posługiwania się tytułem profesora stowarzyszonego.

Stany Zjednoczone

W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej każdy stan prowadzi własną politykę w dziedzinie szkolnictwa wyższego i dlatego występują duże różnice w poszczególnych stanach w zakresie struktury tego szkolnictwa. Natomiast poszczególne amerykańskie uczelnie są niezależne od decyzji administracyjnych i posiadają dużą autonomię, która odzwierciedla się m.in. w różnych nazwach stopni naukowych na poszczególnych uczelniach, w różnej polityce przyznawania stopni naukowych i w różnych kryteriach ocen działalności pracowników naukowych. Podobnie rzecz się ma w kwestii dowolności nadawania tytułu profesora akademickiego.
Właściwa kariera naukowa rozpoczyna się w USA wraz z uzyskaniem tzw. trzeciego stopnia, tj. doktoratu badawczego (Research Doctorate). Doktorat ten, stanowiący najwyższe stadium edukacji wyższej w Ameryce Północnej, jest przyznawany we wszystkich dyscyplinach uniwersyteckich oraz w niektórych dziedzinach szkolnictwa zawodowego. Stanowi efekt oryginalnej pracy naukowej, prowadzonej samodzielnie i opartej na własnych pomysłach badawczych. Od kandydata na stopień doktora wymaga się dużej wiedzy, a także obronienia rozprawy doktorskiej przed gremium naukowym danego uniwersytetu. Przeważnie kandydat musi zdać kilka trudnych egzaminów pisemnych i ustnych, obejmujących także wiedzę z dziedzin pokrewnych jego specjalności. Po zakończeniu przewodu doktorskiego otrzymuje stopień naukowy Doctor of Philosophy (PhD).
Tytuł profesora nadawany jest na uczelniach w dowód uznania osiągnięć badawczych i działalności dydaktycznej. Nie ma jednolitych kryteriów jego przyznawania. Decydują o tym suwerennie władze poszczególnych uczelni.
Na koniec należy przypomnieć, że mamy obecnie do czynienia z tzw. Proces Bolońskim, który ma doprowadzić do powstania w 2010 r. Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego (European Higher Education Area), opartego na podobnych zasadach w każdym z państw-sygnatariuszy. Deklarację Bolońską podpisali w dniu 19 czerwca 1999 r. ministrowie odpowiedzialni za szkolnictwo wyższe z 29 państw europejskich, w tym przedstawiciel Polski. Deklaracja Bolońska, która jest podstawowym dokumentem procesu „harmonizacji” nauki europejskiej, zawiera sześć postulatów, w tym wprowadzenie studiów dwustopniowych (poziom niższy – „undergraduate” i wyższy – „graduale”). Natomiast na Szczycie Berlińskim w 2003 r. model studiów dwustopniowych został rozszerzony o studia doktoranckie, które są traktowane jako studia trzeciego stopnia. W Komunikacie Berlińskim sformułowano postulat, aby niezależnie od zróżnicowania charakteru studiów I stopnia, a także studiów II stopnia:
- absolwent studiów I stopnia miał możliwość kontynuacji kształcenia na studiach II stopnia, przy czym zwłaszcza w przypadku studiów I stopnia o profilu akademickim powinno to oznaczać możliwość kontynuacji kształcenia w różnych dziedzinach;
- absolwent studiów II stopnia miał możliwość kontynuacji kształcenia na studiach III stopnia, czyli na studiach doktoranckich.
Warto podkreślić, że w Procesie Bolońskim nie ma mowy o habilitacji, który to stopień naukowy jest uznawany za archaiczny. Mam nadzieję, że zrozumieją to wreszcie nasi decydenci i w procesie dostosowawczym naszej nauki do nauki europejskiej wezmą to pod uwagę.

dr Artur Górski

* W 1958 r. ustawa o szkolnictwie wyższym wprowadziła stopień docenta jako stopień naukowy oraz habilitację jako proces prowadzący do uzyskania stopnia naukowego docenta, a także tytuły naukowe profesora nadzwyczajnego i zwyczajnego. W 1968 r. nowelizacja ustawy o stopniach naukowych i tytułach naukowych zmieniła nazewnictwo stopni naukowych, wprowadzając stopień doktora i doktora habilitowanego, który był nadawany w drodze przewodu habilitacyjnego. Osoby, które posiadały stopień naukowy docenta, otrzymały stopień naukowy doktora habilitowanego. Likwidując stopień docenta wprowadzono zarazem stanowisko docenta jako stanowisko naukowo-dydaktyczne. Zatem habilitacja w obecnym kształcie, czyli jako stopień doktora habilitowanego, istnieje w Polsce od 1968 r.




adres tego artykułu: www.nfa.pl//articles.php?id=357